محمد بن حَنَفیه (۱۶-۸۱ق) فرزند حضرت علی(ع) و خوله حنفیه (دختر جعفر بن قیس) از طبقه اول تابعین بوده که در سال ۱۶ق در ایام حکومت عمر بن خطاب متولد و در ۸۱ق در سن شصت و پنج سالگی در ایله یا طائف یا مدینه درگذشت. وفاتش در زمان خلافت عبدالملک بن مروان بوده است.
گاه از او با نام محمد بن علی یاد می‌شود و او را محمدِ اکبر هم گفته‌اند. کنیه او ابوالقاسم است. وی در جنگ‌های صفین و جمل حضور داشته و در جنگ جمل پرچمدار سپاه علی(ع) بوده است. در واقعه کربلا در مدینه ماند. پس از شهادت امام حسین(ع) بنابر نقلی ابتدا ادعای امامت کرد، اما پس از گواهی حجرالاسود به امامت امام سجاد(ع) از این ادعا دست کشید و به امامت پسر برادرش معتقد شد.
کیسانیه، او را امام خود می‌دانند. بنا به نامه‌ای که او به مختار نوشت، کیسانیه او را از دست عبدالله بن زبیر نجات دادند. او اولین کسی است که مهدی موعود دانسته شده است. مشی سیاسی او در زندگی‌اش بسیار مسالمت آمیز بوده است.
سنة (81هـ): وفاة محمّد بن الحنفية(1) وفيها إبطال غيبته المزعومة: روى الصدوق رحمه الله عن محمّد بن عصام رضي الله عنه، قال: حدَّثنا محمّد بن يعقوب الكليني، قال: حدَّثنا القاسم بن العلاء، قال: حدَّثني إسماعيل بن علي القزويني، قال: حدَّثني علي بن إسماعيل، عن حماد بن عيسى، عن الحسين بن المختار، قال: دخل حيّان السرّاج على الصادق جعفر بن محمّد عليهما السلام فقال له: (يا حيّان، ما يقول أصحابك في محمّد بن الحنفية؟)، قال: يقولون: إنَّه حيّ يرزق، فقال الصادق عليه السلام: (حدَّثني أبي عليه السلام أنَّه كان فيمن عاده في مرضه وفيمن غمَّضه وأدخله حفرته وزوَّج نسائه وقسَّم ميراثه)، فقال: يا أبا عبد الله، إنَّما مثل محمّد بن الحنفية في هذه الأمّة كمثل عيسى بن مريم شبّه أمره للناس، فقال الصادق عليه السلام: (شبّه أمره على أوليائه أو على أعدائه؟)، قال: بل على أعدائه، فقال: (أتزعم أنَّ أبا جعفر محمّد بن علي الباقر عليهما السلام عدوّ عمّه محمّد بن الحنفية؟)، فقال: لا، فقال الصادق عليه السلام: (يا حيّان، إنَّكم صدفتم عن آيات الله، وقد قال الله تبار ك وتعالى: (سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آياتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما كانُوا يَصْدِفُونَ) (الأنعام: 157))، وقال الصادق عليه السلام: (ما مات محمّد بن الحنفية حتَّى أقرَّ لعلي بن الحسين عليهما السلام)(2). ورواه الكشّي رحمه الله عن الحسين بن الحسن بن بندار القمّي، عن سعد بن عبد الله بن أبي خلف القمّي، عن أحمد بن محمّد بن عيسى ومحمّد بن عبد الجبّار الذهلي، عن العبّاس بن معروف، عن عبد الله بن الصلت أبي طالب، عن حماد بن عيسى. وعن الحسين بن الحسن بن بندار القمّي، عن علي بن إسماعيل ويعقوب بن يزيد، عن حماد بن عيسى، عن الحسين بن المختار القلانسي، عن عبد الله بن مسكان(3).